صبح روز گذشته و به همت سازمان دانشجويان جهاددانشگاهي مشهد در دفتر دانشکده علوم اداری و در در آمفيتئاتر آن دانشكده و با حضور دكتر محمد خوشچهره، عضو هيات علمي دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران با موضوع "كانونهاي قدرت و ثروت و فساد اقتصادي" و دكتر محسن رناني، عضو هيات علمي دانشكده اقتصاد دانشگاه اصفهان با موضوع "عوامل و زمينههاي فساد اقتصادي در نظامهاي سياسي" نشست بررسی بسترهای فساد در اقتصاد ایران با عنوان "یک 3 و جلوش بی نهایت صفر" برگزار گردید. دكتر محمد خوشچهره در آغاز اين نشست گفت: بعضي واژهها اشتراک لفظي و بعضي اشتراک مفهومي دارند به عنوان مثال واژه مهمي همچون عدالت در طول تاريخ به كرّات گفته شده است مثلا فرستادن انبياء براي اقامه قسط و عدل بوده است، اما ديكتاتورهاي تاريخ هم به اسم عدالت پدر كشور و مردمشان را درآوردهاند بنابراين هر واژهاي اول بايد يك تعريف صحيح مفهومي شود.نماينده مردم تهران در مجلس هفتم خاطرنشان كرد: يكي از مشكلات جدي ما در مجلس با بعضي از دوستان از رييس مجلس گرفته تا كساني كه حرفهاي پرطمطراق ميزدند، همين بود، مثلا بدون تعريف تعامل، از تعامل دولت و مجلس صحبت ميشد و خروجي بحث اين بود كه تعامل يعني يك حالت انفعالي، در حالي كه مقوله تعامل يك مفهوم مشترك است بنابراين من فكر ميكنم اولين بحث را بايد به مفهومشناسي فساد به طور عام متمركز كنيم تا بعد با شناخت و درك صحيح آن، بتوانيم انحرافات را مشخص و ارائه طريق كنيم.وي با بيان اينكه "در بسياري از شاخصهاي خارجي كه رتبه فساد را اعلام ميكنند، بيشتر انحرافاتي كه در نظامهاي اداري رخ ميدهند مانند رشوه مدنظر است"، گفت: در ادبيات آماري كه بانك جهاني ارائه ميدهد، اقتصاد زيرزميني هم جزو فساد محسوب ميشود يعني بخشي از فسادي كه يك اقتصاد فاسد به آن مبتلاست مربوط به چرخشهاي اقتصاد در قلمرو زيرزميني مثل قاچاق كالا، قاچاق انسان و ... است كه امروزه اين شاخص بسيار حساس است.خوشچهره افزود: مفهومي كه بعد از 11 سپتامبر اشاعه زيادي پيدا كرده، پولشويي است؛ پولشويي يعني يك اقتصاد فاسد، خود پولهايي هم كه دارد فاسد است، منتها اين پولها از بين نميرود و به چرخه اقتصاد بازميگردد و خودش را با عمليات و فعاليتهايي تطهير ميكند.وي ادامه داد: مثلا پولي حاصل از قاچاق مواد مخدر است و ميآيد و در بورس و ساخت و ساز و ... تطهير ميشود. شخصي كه اينجا صحنهگرداني ميكند به ظاهر يك بانكدار است يا هلدينگ ساختماني و عمراني دارد ولي ماهيت و خروجي و يا ورودي اصلي جرياناتش به جريانات انحرافي وصل است كه در اين موارد نگرانيهايي وجود دارد.عضو هيات علمي دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران به يكي از نگرانيهاي موجود در اين زمينه اشاره و خاطرنشان كرد: يكي از نگرانيهاي موجود اين است كه كساني كه به پولهاي هنگفت ميرسند، در حد تمركز ثروت قانع نيستند و متوقف نميشوند و در عناصر تصميمگير و برنامهريز در اقتصاد ملي يا نظام سياسيشان وارد شده و مقدرات مردم را تحت تاثير قرار ميدهند يعني با وابسته كردن سياستمداران، نمايندگان مجلس و ...، جريان و خروجي نظام تصميمگيري و سياستگذاري يعني سياستهاي اقتصادي كه دولتها ميگذارند و قانونگذاري كه بسيار مهمتر است، با اولويت منافع خودشان طراحي ميكنند.وي تاكيد كرد: بنابراين اين پديده خيلي پديده حساسي است كه ما بخواهيم فساد اقتصادي را در حد يك اختلاس محدود كنيم و براي همين شكلگيري ساختاري كانونهاي قدرت - ثروت دغدغه اصلي است كه بنده در اين 20 سال داشتهام. خوشچهره با بيان اينكه "از منظر اقتصاد كلان 10 فعاليت برجسته جهاني در چرخه اقتصاد دنيا نقش زيادي دارند"، گفت: سه تا از اين فعاليتها مربوط به اقتصادهاي زيرزميني است، قاچاق مواد مخدر كه بالاي هزار ميليارد دلار گردش اقتصادي دارد، قاچاق اسلحه و قاچاق زن. اين مطلب نشاندهنده اين است كه قلمرو اقتصاد زيرزميني چه حجمي از اقتصاد جهاني را در خودش داشته و چنين حجمي چه سازماندهي را داراست.وي ادامه داد: بسياري از فيلمهايي كه در اين زمينهها ساخته ميشود، نشاندهنده اين است كه سران پنتاگون و سيا هم در اين مساله نقش داشته و دخيل هستند. از نظر ردهبندي و رتبهبندي هم اقتصاد ايتاليا بالغ بر 18درصدش زير زميني است، اين نسبت در آلمان 9 درصد و در استراليا 13 درصد است بنابراين قلمرو مقوله فساد امروزه به شدت گسترده است و اگر تشخيص داده نشود، مقابله و پيشگيري از آن دچار آسيب ميشود.اين اقتصاددان تاكيد كرد: آسيبشناسي پديدههاي فساد و انحراف فوقالعاده مهم است و اگر نباشد ممكن است در مقولاتي كه مطرح ميشود و افكار عمومي هم خيلي احساسي دنبال ميكنند، بعد سطحي مساله طرح شده و آدرسهاي ناقص و انحرافي داده شود و بعد در همان سطح انحرافي و ناقص مقابلههايي صورت بگيرد.وي در خصوص نقش نخبگان و محيطهاي دانشگاهي در آسيبشناسي فسادهاي اقتصادي گفت: نقش نخبگان و عناصري كه در محيط دانشگاهي و مكانهاي ديگر احساس مسووليت ميكنند اين است كه يك آسيبشناسي عمقي نسبت به پديده پيدا كنند، در بسياري از كشورها ديده شده است كه اگر اين موضوع خوب درك نشود جريانات سياسي سوار ميشوند و كسي كه خودش مسوول است، ممكن است در طرح موضوعات مدعي هم باشد.خوشچهره با اشاره به اقتصاد ايران اظهار داشت: عموما يكي از آسيبشناسيهايي كه از اقتصاد ايران وجود دارد، اين است كه حداقل در 100 سال گذشته بخش قابل توجهي از منابعي كه به اقتصاد تزريق ميشود و مقدرات اقتصادي- سياسي- اجتماعي كشور را تامين ميكند، جرياني است به نام جريان نفت كه يك درآمد يا در حقيقت ثروت و دارايي خدادادي است كه بعضي از دولتها آن را مايملك خودشان دانسته و ميزان، حجم و نوع استفادهاي كه از اين برنامه ميشود به گونهاي است كه اگر دقت نكنيم ممكن است خيلي از كاركردهاي صحيح را دچار انحراف كند.وي تاكيد كرد: البته من اينگونه تلقي نميكنم كه هر جريان نفتي و هر جريان درآمدي كه تا الان بوده انحرافي است و به شدت مخالف افراط و تفريط هستم، بايد هر پديدهاي را خوب بشناسيم.عضو هيات علمي دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران گفت: بسياري از تحليلگران اقتصاد نفتي را راس كل الخطيئه ميدانند. در ايجاد تحليلهاي آسيبشناسي رفتار دولتها را هم همين اقتصاد نفتي تعيين ميكند مثلا در اقتصاد آمريكا و اروپا بيش از 98درصد درآمد دولتها عموما از ماليات، يعني توليد ناخالص ملي است.وي ادامه داد: سوال انحرافي كه ممكن است مطرح شود اين است كه آيا هر قدر ميزان ماليات بالاتر برود بهتر است؟ چون تلقي از اين ميزان ماليات، فشار مالياتي است. بايد اشاره كنم خير، منظور از حجم بالاي ماليات اين است كه دولتها در آنجا گسترش فعاليتها را سبب ميشوند و اين گسترش، درآمدهاي بيشتر مالياتي را ايجاد ميكند. فشار مالياتي و گرفتن مالياتهاي بالا نيست كه حجم ماليات را بالا ميبرد.خوشچهره تاكيد كرد: ماليات تا اندازهاي باعث سلامت نظام تصميمگيري و سياستگذاري ميشود يعني نظام سياستگذاري و برنامهريزي و تصميمگيري در آن كشورها چون تا اندازهاي به ماليات وصل است، تمام تلاشش اين است كه سياستهاي اقتصادي و برنامهريزي از منطق و عقلانيت بالا برخوردار باشد يعني اگر سياست پولي دارد به كار ميبرد، خودش را در جايگاه بخش خصوصي ميگذارد؛ اگر ابزارهاي سياسي مثل نرخ بهره، سياستهاي مالي، تجاري، تعرفه و نرخ ارز را به كار ميبرد، به گونهاي است كه به شكوفايي و رونق و استمرار رونق توليد منجر شود كه متعاقبا با اين استمرار توليد و رونق بتواند درآمدهاي مالياتي بالايي بگيرد.وي خاطرنشان كرد: متاسفانه در بسياري از كشورهاي نفتي چون دولتها به يك منبع كر و تطهير كننده وصل هستند، خيلي از سياستها و تصميمات اقتصادي كه گرفته ميشود، ممكن است از عقلانيت لازم برخوردار نباشد، يعني مهم نيست چه بلايي بر سر بخش خصوصي و اقتصاد ميآيد، چون هر چه بشود از منابع، درآمدها و صندوق ذخيره نفتي برخوردار است.نماينده مردم تهران در مجلس هفتم ابراز عقيده کرد: شما ميبينيد از عمدهترين عرصههاي فساد اقتصادي در كشور منابع بانكي و ارزي است كه هر دو اينها عمدتا در اختيار دولتها و متاثر از جريانات نفتي هستند بنابراين راس كل خطيئه را خيليها درآمدهاي نفتي و كاركرد اين درآمدها تلقي ميكنند و اينكه دولتها چون به اين درآمدها وصل هستند، به سمت سياستهاي آزمون و خطا ميروند يعني قبل از اينكه عقلانيت لازم در تصميمات باشد كه شايد يكي از برجستهترين مصداقهايش همين طرح هدفمند كردن يارانههاست كه نشان ميدهد در برآورد منابع و هزينهها مطالعاتمان آن عقلانيت را نداشت، به خاطر اين است كه به نفت وصل است و با وصل بودن به درآمدهاي نفتي منشا انحراف ميشود.وي افزود: پس بنابراين درباره اصليترين آسيب اگر به درآمدهاي نفتي اشاره كنيم، بيربط نگفتهايم. مضاف بر اينكه خيليها معتقدند اصلا در كاركردها و روابط اجتماعي و سياسي هم نفت بسيار تعيين كننده است پس در آسيبشناسي كلي بايد نفت را جزء پنج مورد اصلي بگذاريم.خوشچهره در اين خصوص ادامه داد: دومين مقوله در بخش فساد برميگردد به تواناييهاي نظام و سيستم كه مهمترينش بحث مديريت و تدبيري است كه در آن قلمرو صورت ميگيرد. در بحث سيستمي بحث مديريت فوقالعاده حائز اهميت است. شما وقتي كه ناتوانيهاي يك نظام را در كاركردهاي مختلف مثل فساد در گمرك، بانك و ... ميبينيد، اولين چالشي كه در مركزيت است، نبود مديران توانمند و شايستهاي است كه معمولا وجودشان يك نوع درايت، بصيرت و تدبير را به ردههاي ديگر انتقال ميدهد.وي خاطرنشان كرد: بارها ديدهايم كه متاسفانه توانمنديهاي مديريتي - كه مبتني بر لياقت، تحصيلات، تعهد يا در آموزههاي ديني، قوي و امين بودن كه به اعتقاد من اصليترين موارد است - موقعي كه ملاحظات صنفي، جناحي، باندي، حزبي و قبيلهاي و ... حاكم ميشود و احراز مسووليتها در يك نظام سيستمي به جاي اينكه بر مبناي سلسله مراتب و توانمنديها باشد، معادلات و روابط سياسي و جناحي و حزبي ميشود، سطح توانمندي شخص چه در سطح وزير باشد، چه معاون و چه مديركل، نزول پيدا ميكند و اجحاف اطلاعاتي نسبت به كاركردهاي محيط خودش نخواهد داشت؛ متعاقبا به خاطر عدم اطلاع و توانمنديها جسارت و شجاعت، تسليم كاركردها به طور آگاهانه يا غيرآگاهانه ميشود و در آن يك بستر بسيار مناسبي است كه آگاهانه ميتوانند وارد قلمروها شوند.وي تاكيد كرد: بحث مديريتي فوقالعاده مهم است و به اعتقاد من، منشا و انحراف اصلي را قبل از نفت بايد در مديريت ديد و خيلي از اين اشكالاتي كه ما در نظامهاي اداري، آموزشي و ... داريم، اگر بخواهيم دقيق نگاه كنيم برميگردد به عدم شايستگيهايي كه اين مقولات را پيش ميآورد. شما در همين فساد بانكي نگاه كنيد، مديران در ابتدا فرافكني ميكنند و اين و آن را مقصر ميكنند، خيليها معتقدند كه بخشي از اين مديراني كه در نظارت و تصميمگيري بودند، توان و شايستگي لازم را نداشتهاند.استاد دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران گفت: آخرين مورد بحث قوانين و مقررات است يعني قوانين و مقررات كه در واقع كاركردها و نسبتها را تعيين ميكند و تعاملها را نشان ميدهد و هدفها را تبيين و براي رسيدن به آن شفاف ميكند، اگر از آن شفافيت لازم برخوردار نباشد و اصطلاحا داراي تناقضاتي از نظر ماهوي باشد، بعدا در طول زمان، خودش را نشان ميدهد و عدم جامعيتش فرصتهايي را براي ورود در خودش ايجاد ميكند كه اين فرصتها متاسفانه زمينهاي براي فساد ميشود.وي ادامه داد: كساني را كه به شدت فاسد هستند، نبايد دست كم بگيريم. آنها كساني هستند كه از هوش بالايي برخوردارند و سادهانديشي است كه فكر كنيم با افراد عادي طرف هستيم در حالي كه اين افراد با هوشهاي بالا هستند كه اين خلاهاي قانوني و مناسبتهاي انحرافي را خوب تشخيص ميدهند و بعد بر مبناي تشخيصهايشان وارد ميشوند.خوشچهره گفت: بزرگترين فسادهاي مالي روي بخشي از قوانين است كه برميگردد به منابع و منافع عمومي. من ديشب ديدم آقاي اژهاي كه داشتند در مورد فساد گزارش ميدادند، اشاره ميكردند كه 170 هزار هكتار زمين گرفته شده كه هر هكتار 10 هزار متر مربع است، يعني يك عدد افسانهايتر از 3 ميليارد دلار مطرح شد. اين مبيّن اين است كه بخشي از اينها مربوط به عدم شفافيت و منفذهايي است كه در قلمرو قانوني ما وجود دارد و بايد در آسيبشناسيها منظور شود.وي ادامه داد: كساني كه در اين فضا قرار دارند و جريانات انحرافي ايجاد ميكنند، با ضريبهاي بالاي هوشي خودشان از نظريات كارشناسي متخصصاني كه به راحتي تجربه و تخصصشان را حاضرند بفروشند و خودشان را وابسته كنند، استفاده ميكنند و بنابراين يك وقفه معناداري بين كشف و عملياتي كه اجرا شده صورت ميگيرد.اين استاد دانشگاه تهران خاطرنشان كرد: آخرين موضوع فرعي كه در مباحث جهاني به آن استناد ميشود، سرعت تحولات تكنولوژيكي و نوآوريهاي مديريتي و سيستمي است كه خودش براي بعضي از كشورهاي در حال توسعه و كم توسعه يافته منشا انحراف و ورود به قلمروهاي فساد اقتصادي است.وي ادامه داد: مثلا نظامهاي سيستماتيك دستي و كنترلهاي سنتي را يك دفعه اتوماتيك ميكنند كه اين سيستمهاي اتوماتيك كنترلهاي خاص خودش را نياز دارد كه اگر كنترلها متناسب با اين زمينه نباشد، قطعا باعث عقب افتادگي ميشود.خوشچهره در ادامه به ذكر مثالي پرداخت و گفت: من در همان ابتدايي كه ATMها داشت ميآمد و اين سيستم بانك الكترونيك را در معاملات بانكي بياورند، در مجلس جزو مخالفان بودم. وقتي ميگفتند چرا مخالفيد؟ اين موضوع باعث سرعت ميشود و در انتخابات شما خيلي سريع ميتوانيد نتايج را بگيريد يا در سيستمهاي مالي باعث سرعت ميشود، من حرفم اين بود كه شما بايد متناسب با اين تكنولوژي توان نظارتي و كنترليتان مشهود باشد. الان در دنيا هم نشان داده شده است كه در شمارش آرا كافي است، نرمافزارهايي را با ضرايبي به كار برد كه خيلي سريع آرا بالا برود يا پايين بيايد و اصلا انتخابات يكجا نظارت خيلي سيستماتيك و شفاف دارد اما با آن دستكاريهايي نرم افزاري كه به خاطر قدرت ممكن است تا مدتها هم كشف نشود ميتواند نتيجه يك آراء برود كنار، كما اين كه اكثر كشورهاي غربي دستي ميشمارند و آنهايي كه اوج تكنولوژي و هاي-تك و تواناييهاي فني هستند اجازه نميدهند مقدرات مردمشان با سيستمهاي نرم افزاري و الكترونيكي تعيين شود.وي گفت: بعدها ديديم اختلاسهايي در سيستمها مطرح ميشد كه اگر قبلا مقادير كمي بود با همين ابزارهاي نرمافزاري و در حقيقت استفاده از تكنولوژي، رقمها بالا رفت پس بنابراين تكنولوژي هم اگر توان مديريتي مقابله كردن با آن نباشد و خودمان را تسليم هاي-تكها و آخرين دستاوردهاي تكنولوژي كنيم، در دنيا مخصوصا در نظامهاي مالي و اقتصادي نشان داده شده است كه ميتواند به عنوان يك تهديد تلقي شود مگر اينكه توان و اشراف نظارتي و فني به گونهاي بالا برود كه بشود جلوي انحرافات را گرفت.عضو هيات علمي دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران ادامه داد: در غرب و اروپا و ... اوايلي كه معاملات به صورت اينترنتي صورت ميگرفت، آنهايي كه توان بالايي از نظر نرمافزاري داشتند جابهجاييهاي كلان چند صد ميليوني انجام ميدادند كه اتحاديه اروپا يك گروهي را با بالاترين ظرفيتهاي علمي دانشگاهي از تمام دانشگاههاي معروف آمريكا و اروپا تعيين كرد تا روي اين مقوله كار كنند و منافذي كه راحت ميشود اين تخلفات و جابهجاييها صورت گيرد، ببندند كه البته صد درصد از بين نرفت ولي در يك حدي كه ايمني باشد، ايجاد شد.به گزارش ايسنا - منطقه خراسان، دكتر محسن رناني، عضو هيات علمي دانشكده اقتصاد دانشگاه اصفهان نيز در اين جلسه گفت: يكي از موضوعات جدي كشور كه در عين جذابي، خطرناك ميباشد، فساد است. در يكي دو سال اخير ما شاهد بروز آشكار و علني فرآيندهايي هستيم كه اگر چه در گذشته وجود داشته ولي آشكار و علني شدنش و ريختن قبحش نشانه يك معضل جدي در سيستم است، به ويژه در دورهاي كه دولتي سر كار است كه داعيه مبارزه با فساد و عدالتطلبي را داشته است و آشكار شدن اين خطاها نشانه خطر جدي است و يك نفر، دو نفر براي درمان اين بيماري كفايت نميكند و همت و عزم ملي و تحولات جدي نياز است تا درمان اين مساله صورت بگيرد.وي با بيان اينكه من از دو منظر ميخواهم موضوع را بررسي كنم، افزود: تحليل اول من نگاه سيستمي است. اينكه يك آدم را ميبينيم كه بيمار است و بدنش عفوني شده است. در نگاه سيستمي، ما چه تحليل، پيشبيني و داوري در مورد اين فرد ميتوانيم بكنيم؟ بخش دوم تحليل من بررسي ريشهها و عوامل فساد در داخل اين بدن است. برويم داخل اين بدن، ببينيم كبدش مشكل دارد؟ ساختار اجتماعي مشكل دارد؟ نظام فكري مشكل دارد؟ بافت سياسي مشكل دارد؟وي در بيان نگاه سيستمي به فساد عنوان کرد: فساد هم نشانه بيماري است و هم ميتواند عاملي براي گسترش آن باشد. وقتي سياهزخم روي بدن تشكيل ميشود هم نشانه اين است كه سيستم دفاعي بدن مشكل داشته كه عامل اين بيماري توانسته بيايد و اينجا بنشيند و سيستم را فاسد كند و هم خود اين عفونت ميتواند گسترش پيدا كند و همه بدن را بگيرد و بپوشاند پس فساد هم نشانه نوعي بيماري است و هم خودش ميتواند عامل گسترش بيماري باشد.رناني ادامه داد: وقتي كه فساد علني و آشكار ميشود و بهويژه وقتي قبحش هم ميريزد و به مرز تمسخر ميرسد، نشانه اين است كه بيماري خيلي حاد است يعني يك وقتي ميرسد كه ميبينيم فرد بيمار است، عفونت هم دارد ولي بيخيالش است، دارو نميخورد، راه ميرود و مراقبت هم نميكند، اين نشانه حاد شدن بيماري است.عضو هيات علمي دانشكده اقتصاد دانشگاه اصفهان گفت: دو پيام را ما ميتوانيم از گسترش فساد، يعني وقتي كه فساد به مرحله گسترش يابنده ميرسد، دريافت كنيم. الان طوري شده است كه شما روزانه خبر فساد را ميشنويد، اگر چند سال پيش سالي يك بار، 6 ماه يك بار و يا ماهييك بار ميشنيديم، تازگيها هفتهاي يك بار خبر فساد دريافت ميكنيم و اين نشانه مرحله حاد بيماري است كه بيماري گسترش يابنده شده است.وي تصريح کرد: وقتي ما بيماري يا فساد را در اين مرحله ميبينيم ميتوانيم درباره سيستم دو داوري داشته باشيم، حال اگر سيستم بدن است راجع به اين بدن، اگر نظام سياسي است، راجع به اين نظام و اگر شركت است راجع به آن شركت. اولين داوري اينكه بيماري در مرحله حاد قرار دارد و داوري بعدي اينكه اين سيستم به مرحله كهولت رسيده است.وي با بيان اينکه اينجا منظور از كهولت، سن نيست، اظهار داشت: سيستم كارايي و توانمنديهايش مثل يك پيرمرد يا پيرزن شده است. اگر سيستم بدن باشد ميگوييم بدن پير شده و اگر نظام سياسي باشد ميگوييم وارد مرحله كهولت شده است؛ سيستمهاي سياسي در دو مرحله وارد فساد ميشوند، يكي در مرحله كودكي و يكي در مرحله پيري.رناني ادامه داد: پس فساد گسترش يابنده نشانه دو مرحله است، يكي اينكه بيماري به مرحله حاد رسيده و ديگري اينكه سيستمي كه اين بيماري در آن رخ داده دارد، پير ميشود و به مرحله كهولت رسيده است كه اين فساد اخير نشانه پيري است و نشانه كودكي نيست.وي خاطرنشان کرد: اصولا نظامهاي سياسي در دو مرحله بروز فساد دارند، يكي در مرحله كودكي و يكي در مرحله پيري. در مرحله كودكي شكل فسادشان با شكل فساد مرحله پيري متفاوت است، در مرحله كودكي نوع فساد با مرحله كهولت متفاوت است؛ مثل بدن يك كودك كه در كودكي يك خرابكاريهايي ميكند و در مرحله پيري خرابكاريهاي ديگري ميكند كه نوعش با هم تفاوت دارد ولي هر دو خرابكاري است.عضو هيات علمي دانشكده اقتصاد دانشگاه اصفهان اضافه کرد: در مورد نظامهاي سياسي، در مرحله كودكي فساد به شكل بينظمي، بيقانوني، ظلم، ضايع كردن حقوق، بيحرمتي، فقدان حقوق فردي، ناكارايي سيستم، هرج و مرج و ... بروز ميكند، اما در مرحله پيري نظامهاي سياسي فساد به صورت ناكارايي نظام اداري، فساد اقتصادي، فساد و زد و بندهاي سياسي، فساد اخلاقي، اشرافيت، پيدايش طبقات اجتماعي فرودست و فرادست و ... آشكار ميشود. در مرحله كودكي اصلا نظام اداري وجود ندارد، در مرحله پيري نظام اداري هست اما ناتوان، ناكارآمد، فاسد و رشوه بگير است.